Қо&лсқуо;шнинг тинч, сен тинч. Бу шунчаки кексалардан қолган доно мақол эмас. Бу қайсидир ма&рсқуо;нода О&лсқуо;збекистоннинг&нбсп;шиори ҳам. Аммо Собиқ СССРнинг айёрона ҳийласи, я&рсқуо;ни чегараларнинг о&лсқуо;та мураккаб, муаммоли чизилиши сабаб О&лсқуо;збекистон ҳам, бошқа қо&лсқуо;шни қардош мамлакатлар ҳам бу шиорга неча-неча йиллар амал қилолмаган. Бир-бирига қондош, қардош қо&лсқуо;шни халқлар шу чегаралар сабаб о&лсқуо;заро то&лсқуо;қнашувлар, отишмалар қилган, оқибатда душманлашиш, чегараларни ёпиш, миналаш даражасигача борган. Лекин узоқ йиллар давомида Марказий Осиё давлатларининг бир-бирининг юзига &нбсп;терс ёпиб қо&лсқуо;йилган дарвозалари айнан О&лсқуо;збекистон ташаббуси билан секин-аста очила бошлаганди. Бу ан&рсқуо;анани Тожикистон ва Қирг&лсқуо;изистон давом эттирмоқда. Хушхабар, 2021 йилда ёпиб қо&лсқуо;йилган Қирг&лсқуо;изистон ва Тожикистон чегараси очилди. 13 март куни Тожикистон ва Қирг&лсқуо;изистон Президентлари Имомали Раҳмон ва Садир Жапаров Қирг&лсқуо;изистон Республикаси ҳамда Тожикистон Республикаси о&лсқуо;ртасида Давлат чегараси то&лсқуо;г&лсқуо;рисидаги шартномани имзолади. Ушбу тарихий воқеа Бишкекда, Имомали Раҳмоннинг Қирг&лсқуо;изистонга давлат ташрифи доирасида содир бо&лсқуо;лди.
&лдқуо;Бугун биз мамлакатларимиз о&лсқуо;ртасидаги чегара масалалари бо&лсқуо;йича тарихий қарорни қабул қилмоқдамиз. Бугун имзоланган салмоқли ҳужжатлар то&лсқуо;плами орқали тожик-қирг&лсқуо;из муносабатларида янги саҳифа очамиз&рдқуо;, деди Имомали Раҳмон музокаралар аввалида.
О&лсқуо;з навбатида, Садир Жапаров Тожикистон-Қирг&лсқуо;изистон чегарасининг делимитацияси ва демаркацияси бо&лсқуо;йича ҳукумат комиссияларининг самарали фаолиятини алоҳида та&рсқуо;кидлаган.
Шунингдек, Президентлар онлайн режимда &лдқуо;Қизил-Бел &ндаш; автомобиль ё&лсқуо;ли&рдқуо; ва &лдқуо;Қайраг&лсқуо;оч &ндаш; автомобиль ё&лсқуо;ли&рдқуо; назорат-о&лсқуо;тказиш пунктларини биргаликда очиб берди.
О&лсқуо;зи бу чегара нима сабаб ёпиқ эди?&нбсп;
Тожикистон ва Қирг&лсқуо;изистон умумий чегараси 1006,84 километрни ташкил қилади. Шундан 308 километри узоқ йиллар давомида аниқ белгилаб олинмаган. СССР муаллифлигида чизилган Марказий Осиё давлатлари хариталарида атайин низоли ҳудудлар ташлаб кетилган, бу эса кичик давлатларни доимо Россияга бог&лсқуо;лаб туриши керак эди. Кутилганидек, СССР парчаланганидан кейин томонлар о&лсқуо;нлаб баҳсли ҳудудларга эгалик қилиш бо&лсқуо;йича келиша олишмади. Чегараланмаган ҳудудлар маҳаллий аҳоли о&лсқуо;ртасидаги то&лсқуо;қнашув ҳудудига айланди, бунга икки давлат чегарачилари жалб қилинган. Тожикистон 1992-1997 йилларда бо&лсқуо;либ о&лсқуо;тган фуқаролик уруши оқибатларини енгиб о&лсқуо;тганидан кейин навбатдаги то&лсқуо;қнашувларнинг олдини олиш учун 2002 йилдан Қирг&лсқуо;изистон-Тожикистон чегарасини делимитация ва демаркация қилиш жараёни бошланди. Музокаралар Тожикистон о&лсқуо;з позициясида 1924-1939 йиллардаги хариталарга, Қирг&лсқуо;изистон эса 1958-1959 ва 1989 йиллардаги хариталарга таяниши туфайли мураккаб тус олган. Со&лсқуо;нгги 20 йил мобайнида икки давлат чегарасида қарийб 100 марта то&лсқуо;қнашув келиб чиққан, икки томоннинг ҳам қурбонлари сони ошгандан ошиб бораверган, икки халқ бир-бирини қирган.
Биз юқорида айтган чегара ҳам 2021 йилдаги то&лсқуо;қнашувлар сабаб ёпиб қо&лсқуо;йилганди.
О&лсқуо;ша йили 29 апрел куни Қирг&лсқуо;изистон-Тожикистон чегарасидаги Ко&лсқуо;ктош қишлог&лсқуо;ида тожик тарафи оддий столбага сув тақсимотини кузатиш учун камера о&лсқуо;рнатиши ортидан маҳаллий аҳоли о&лсқуо;ртасида тортишув келиб чиққан. Аммо тез фурсатда у катталашиб кетган.
Ушбу ҳолат бо&лсқуо;йича томонлар низода бир-бирини айблаган. Қирг&лсқуо;изистондаги учта қишлоқ ҳудудида фавқулодда режим жорий қилинган. Қирг&лсқуо;изистон чегара хизмати хабар беришича, Қирг&лсқуо;изистон ва Тожикистон чегарасидаги ҳарбий қисмлар о&лсқуо;ртасида отишма бошланган. Отишмалар оқибатида икки томондан 55 киши ҳалок бо&лсқуо;либ, 205 киши яраланган.
Шундан со&лсқуо;нг орага О&лсқуо;збекистон аралашиб, муаммони тинч ё&лсқуо;л билан ҳал қилишга бош-қош бо&лсқуо;либ турди.
О&лсқуо;збекистон ТИВ бугунги кунда барча масалалар ва мавжуд муаммолар фақат Марказий Осиё қардош халқларига хос бо&лсқуо;лган ко&лсқуо;п асрлик до&лсқуо;стлик, яхши қо&лсқуо;шничилик ва шериклик муносабатлари руҳидаги музокаралар ва маслаҳатлашувлар ё&лсқуо;ли билан ҳал қилиниши кераклигини айтиб, о&лсқуо;заро отишмалардан тийилишга чақирган. О&лсқуо;збекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев&нбсп;Қирг&лсқуо;из Республикаси Президенти Садир Жапаров ва Тожикистон Президенти Имомали Раҳмон билан телефон орқали гаплашиб, ҳар икки томонни тинчлантириб турган.
Шундай бо&лсқуо;лди ҳам. Аммо 2022 йилнинг март, сентябр ойларида яна то&лсқуо;қнашув содир бо&лсқуо;лди.
О&лсқуо;ша йилги можаро қурбонлари сони 94 нафарни ташкил этган. Қирг&лсқуо;изистон ҳукумати Боткен областининг чегара ҳудудидаги қарама-қаршилик оқибатида 59 киши ҳалок бо&лсқуо;лгани, яна 144 киши яралангани ҳақида ма&рсқуо;лумот&нбсп;берган. Тожикистон Ташқи ишлар вазирлиги ҳам о&лсқуо;з томони ё&лсқуо;қотишлари то&лсқуо;г&лсқуо;рисида ма&рсқуо;лумот бериб, фуқаролардан 35 киши ҳалок бо&лсқуо;лгани ва 25 киши яралангани, улар орасида аёллар ва болалар ҳам борлигини айтган. Жанглар вақтида томонлар танклар, миномётлар, реактив артиллерия ва ҳатто жанговар дронлардан фойдаланган. Тожикистон ва Қирг&лсқуо;изистон чегарасида низолар доимий равишда юзага келиб турсада, 2022 йилгиси энг қонлиси бо&лсқуо;либ тарихга кирган. 19 сентябр Қирг&лсқуо;изистонда миллий мотам куни деб э&рсқуо;лон қилинган. Қирг&лсқуо;из-тожик чегарасидаги отишма сабаб 500 тадан ортиқ хонадон ва бинолар вайрон бо&лсқуо;лган. Икки мамлакат ҳукуматлари вайрон бо&лсқуо;лган инфратузилмаларни тиклашга анча вақт, куч ва пул сарфлаганди.
Бу отишмаю то&лсқуо;қнашувларни барча мамлакатлар кузатиб турарди. Ҳолат бо&лсқуо;йича Россия, АҚШ каби йирик давлатлар хавотир билдириб чиққан.
О&лсқуо;збекистон эса о&лсқуо;шанда қо&лсқуо;шнилари тинчимагунича тинчимади. Қайта-қайта қо&лсқуо;нг&лсқуо;ироқлашиб, гаплашиб, вазиятдан бохабар бо&лсқуо;либ турди ва музокараларга эриштирди.
Умуман олганда, 2014 йилдан бери Қирг&лсқуо;изистон-Тожикистон чегарасида 10 дан ортиқ йирик можаро кузатилган. Қирг&лсқуо;изистон Хитой, Қозог&лсқуо;истон, О&лсқуо;збекистон ва Тожикистон билан чегарадош. Тожикистон эса, шу кунга қадар, Қирг&лсқуо;изистон билан барча чегара масалаларини ҳал қила олмаган со&лсқуо;нгги қо&лсқуо;шни давлат эди.
Қо&лсқуо;шнилар билан чегара сабаб қуролли то&лсқуо;қнашувларни О&лсқуо;збекистон ҳам бошидан о&лсқуо;тказган. 1999-2000 йилларда О&лсқуо;збекистон трансчегаравий терроризм хавфини баҳона қилиб, чегарани бир томонлама демаркация қилиш ва миналаш ишларини бошлаб юборади. 2001 йилда чегара қисмларини делимитация қилиш ва анклавларни марказ билан бог&лсқуо;лайдиган ё&лсқуо;лларни алмаштириш то&лсқуо;г&лсқуо;рисида шартнома кучга кириши О&лсқуо;збекистон томонидан со&лсқуо;ралган эди. Бироқ бу келишув Қирг&лсқуо;изистон томонидан қабул қилинмади, бу эса чегара бо&лсқуо;йлаб кескинликнинг давом этишига олиб келган эди. Бунда, айниқса, 2010 йилги О&лсқуо;ш воқеаларини эсламаслик мумкин эмас.
2010 йилнинг июнь ойи Қирг&лсқуо;изистоннинг жануби.&нбсп;Маҳаллий қирг&лсқуо;излар ва о&лсқуо;збеклар о&лсқуо;ртасида этник можаро чиқди. &лдқуо;О&лсқуо;ш воқеалари&рдқуо; номи билан тарихга кирган ушбу низо оқибатида 500 га яқин инсон ҳалок бо&лсқуо;лди. Жароҳатланганлар сони мингдан, қо&лсқуо;шни О&лсқуо;збекистонга қочиб о&лсқуо;тганлар сони эса юз мингдан ошди. Бундан ташқари, 3,5 мингдан ортиқ ко&лсқуо;чмас мулк вайрон қилинди. Шундан атига 275 таси давлатга тегишли, қолган катта қисми эса маҳаллий аҳолининг бошпанаси эди. Ушбу статистика воқеанинг ко&лсқуо;ламидан далолат: ёнган уйлар, қонга беланган қо&лсқуо;ллар, яқинларидан айрилган инсонлар.
Бу воқеалар такрорланмаслиги учун О&лсқуо;збекистон қо&лсқуо;шнилари билан чегара масаласини ҳал қилиб олишга киришди.
Марказий Осиёда чегараларни делимитация ва демаркация қилишда асосий муаммолардан бири &ндаш; минтақанинг барча мамлакатлари томонидан тасдиқланиб, тартиб-таомилларидан о&лсқуо;тган ҳуқуқий асос ё&лсқуо;қлиги эди. Оқибатда минтақа давлатлари о&лсқуо;ртасида чегара муаммоси юзага келганда ушбу воқеаларни бартараф этишда таяниш мумкин бо&лсқуо;лган аниқ ҳужжат етишмасди. &нбсп;Бу эса Марказий Осиёда низолар келиб чиққанида Россияга о&лсқуо;хшаш мамлакатларни қозилик қилишга ундарди. Марказий Осиёда чегараларни делимитация қилиш О&лсқуо;збекистон олдидаги муҳим масалалардан бирига айланди ва о&лсқуо;з қо&лсқуо;шнилари билан бирин-кетин чегара муаммосини ҳал этди.
Бунда 2022 йилда Қирг&лсқуо;изистон билан бошланган музокаралар 2023 йил ноябрида о&лсқуо;з якунига етди.
Мамлакат Қозог&лсқуо;истон билан чегараларни белгилаш жараёнини 2004 йилнинг баҳоридан бошлаб, 2015 йилда тугатган эди.
Худди шундай, 2022 йил ноябрь ойида Қозог&лсқуо;истон Туркманистон билан чегарани делимитация қилишга оид келишувни ратификация қилди.
2017 йилнинг 30-31 май кунларида эса Душанбе шаҳрида Тожикистон ва О&лсқуо;збекистон о&лсқуо;ртасида ҳудудий ва чегаравий масалалар бо&лсқуо;йича ҳукуматлараро комиссия йиг&лсқуо;илиши бо&лсқуо;либ о&лсқуо;тди.&нбсп;Икки мамлакат чегаралари о&лсқуо;ртасидаги миналар тозаланди. Худди шу йили о&лсқуо;збек-туркман чегараси ҳам очилди.
Ациа-Плус хабарига ко&лсқуо;ра, О&лсқуо;збекистон ва Тожикистон томонлари чегара масалаларидаги тушунмовчиликларни бутунлай бартараф этишни режалаштирган.
Музокараларда Тожикистон томонидан мамлакат Ташқи ишлар вазири о&лсқуо;ринбосари Маҳмадшариф Ҳақдод, О&лсқуо;збекистон томонидан алоҳида топшириқлар бо&лсқуо;йича элчи Илҳом Не&рсқуо;матов иштирок этди.
Ма&рсқуо;лумотларга ко&лсқуо;ра, О&лсқуо;збекистон ва Тожикистон о&лсқуо;ртасидаги чегаранинг умумий узунлиги 1332,9 километрни ташкил этади, шундан 1227,98 км қисми қуруқликда, 105 км дарё орқали.
Бугунги кунда тожик-о&лсқуо;збек чегарасининг 60 километрлик қисми келишилмаган ҳолда қолмоқда.
13 март куни эса Тожикистон Президенти Имомали Раҳмон Бишкекда Қирг&лсқуо;изистон Президенти Садир Жапаров билан учрашув якунлари бо&лсқуо;йича берган қо&лсқуо;шма баёнотида&нбсп;&нбсп;О&лсқуо;збекистон, Қирг&лсқуо;изистон ва Тожикистон давлат чегараларининг туташ нуқтаси бо&лсқуо;йича шартнома имзолашини ма&рсқуо;лум қилди.
&лдқуо;Бугун Тожикистон-Қирг&лсқуо;изистон чегараси бо&лсқуо;йича шартнома имзолаш билан бирга, биз ҳурматли Садир Нурго&лсқуо;жоевич билан яқин вақт ичида Тожикистон Республикаси, Қирг&лсқуо;изистон Республикаси ва О&лсқуо;збекистон Республикаси о&лсқуо;ртасида давлат чегараларининг туташ нуқтаси бо&лсқуо;йича шартнома тузишга келишиб олдик&рдқуо;, деди Имомали Раҳмон.
Унинг со&лсқуо;зларига ко&лсқуо;ра, ушбу ҳужжат 31 март куни Хо&лсқуо;жанд шаҳрида имзоланиши режалаштирилган. Худди шу куни учала раҳбар Навро&лсқуо;з байрамини биргаликда нишонлайди, чегара масаласини обдан гаплашади ва ҳатто Марказий Осиё учун ягона виза жорий этиш имкониятларини муҳокама қилади.&нбсп;Қирг&лсқуо;изистон Президенти Садир Жапаров Марказий Осиёда Шенген визасига о&лсқуо;хшаш ягона виза жорий этишни таклиф қилди.
&лдқуо;Минтақадаги барча давлатлар о&лсқуо;заро чегаралар билан бог&лсқуо;лиқ масалаларни якуний ҳал қилди. Энди Марказий Осиё давлатлари о&лсқуо;заро визасиз режимни жорий этиш жараёнини бошлаши ва бошқа давлатлардан келадиган меҳмонлар учун барча минтақа давлатлари бо&лсқуо;йлаб эркин ҳаракатланишга имкон берадиган ягона виза тизимини ишлаб чиқиши лозим. Бу Шенген визасига о&лсқуо;хшаш бо&лсқуо;лиши мумкин&рдқуо;, деб ёзди Жапаров.
Хулоса қилиб айтганда, бугун муаммоларини до&лсқуо;стона ҳал этаётган Марказий Осиё мамлакатлари ва бунга бош-қош бо&лсқуо;либ турган О&лсқуо;збекистон о&лсқуо;з сиёсатининг мевасини тез орада ко&лсқуо;рса ажабмас. Фақат мамлакатнинг эмас, ёнидагиларнинг ҳам тотувлигини о&лсқуо;йлаш, г&лсқуо;аму ташвишларига шерик бо&лсқуо;лиш тинчликни абадийлаштириши аниқ.
